“De weg naar de hemel is leuker dan de hemel zelf”

In gesprek met dirigent Jaap van Zweden en pianist Christiaan Kuyvenhoven

Twee zielen, een gedachte. Jaap van Zweden en Christiaan Kuyvenhoven over muziek; hun wereld, hun leven. Leeftijd, karakter en opleiding spelen geen rol en toch ook weer wel. Dat is muziek: universeel en controversieel tegelijkertijd. De doorgewinterde dirigent formuleert helder en krachtig met vooruitziende blik. De jonge, talentvolle pianist filosofeert bevlogen en onbevangen in het heden.

Eindelijk heeft Jaap van Zweden tijd. Precies op het afgesproken tijdstip loopt hij de artiestenfoyer van het Enschedese Muziekcentrum binnen. Hij gaat de vragen van jonge Twentse pianist Christiaan Kuyvenhoven beantwoorden. ’s Nachts teruggereden na een concert uit Denemarken, overdag een repetitie in Enschede. Na twee vragen wordt hij weliswaar opgehaald om een cd van het Valerius Ensemble officieel te overhandigen aan de Enschedese burgemeester Peter den Oudsten, maar hij belooft terug te komen.

Een lange weg te gaan

Het jonge pianotalent Kuyvenhoven (1985) geeft op dit moment misschien wel een concert. Hij is op tournee in China en komt over een week weer terug. In mei trad hij op met het Matangi Kwartet in Parijs en Algiers en in januari gaf hij pianoconcerten met het Nederlands Studenten Orkest dat werd afgesloten met een debuut in het Concertgebouw van Amsterdam. Tussendoor volgt hij zijn opleiding aan het conservatorium. In 2000 maakte het Twentse talent zijn debuut bij het Residentie Orkest onder leiding van Jaap van Zweden. “Een getalenteerde jongen. Zeer bevlogen, vanaf het begin weet hij wat hij wil. Maar, eerlijk gezegd, ster in Enschede is leuk, bekend in Nederland ook, alleen internationaal doorbreken is de volgende stap en die heb je niet een twee drie gemaakt. Hij doet het uitstekend, maar hij heeft nog een lange weg te gaan. Maar dan moet hij maar bedenken dat de weg naar de hemel leuker is dan de hemel zelf.”

Tranen op de kinderviool

Van Zweden herinnert zich nog goed wat hij als kleine jongen moest opofferen voor de muzikale carrière. “Mijn vader was pianist en zodra hij zag dat ik gevoel voor muziek had werd me een viool in de handen gedrukt. Ineens moest ik vier tot vijf uur per dag studeren. In het algemeen had ik hier geen problemen mee, maar ik soms wilde ik ook gewoon met mijn vriendjes spelen. Op mijn kinderviool hebben tranen een plek in de lak uitgebeten.” Voor hij het wist zat hij op zestienjarige leeftijd in de Verenigde Staten en studeerde hij aan het conservatorium in New York. In 1979 kon hij op z’n negentiende gelijk beginnen als solistviolist bij het Koninklijk Concertgebouw Orkest. De eenentwintigjarige Kuyvenhoven vraagt zich af hoe de toenmalige violist de daaropvolgende jaren beleefde. “Weet ik niet meer. Die zijn voorbij gevlogen.” Waarom wordt een eerste klas violist opeens dirigent? “Ik heb me nooit violist gevoeld. Wel musicus.” Binnen een jaar voltrok zich de metamorfose van violist tot dirigent en met succes. “Er zijn heel veel dirigenten die heel goed slaan. Maar er is nog iets anders: weten waar je het over hebt, weten wat je wilt horen. Ik heb heel snel in de gaten waar in het orkest de zwakke plekken zitten en hoe ik die beter kan maken. In een compositie weet ik goed waar ik naar toe wil, ik heb een visie en kan die overbrengen.”

Een groot hart voor muziek

Christiaan Kuyvenhoven timmert al aan de weg van zijn internationale carrière. De eerste stap is gezet. Tijdens het Prinses Christina Concours van 1998 haalt hij de eerste prijs, twee jaar later wordt hij uitgeroepen tot Jong Muziek Talent en in 2005 eindigt hij derde in het Frans Liszt Pianoconcours en is hij daarmee de eerste Nederlander die in dit internationale concours de finale weet te behalen. Inmiddels werkt hij hard aan de tweede stap. De pianist vraagt zich af of succes te beïnvloeden valt. De doorgewinterde dirigent heeft een goed advies: “Niet met succes bezig zijn. Het is een relatief begrip. De ene keer heb je met je orkest de sterren van de hemel gespeeld en krijg je een lauw applaus, de volgende keer was het een matig concert en breekt het publiek de zaal af.” Maar wat is dan de zin en essentie van musiceren en concerten geven? “Musiceren is niets anders dan communiceren. Het allerbelangrijkste is dat je een groot hart hebt voor dat wat je speelt. In principe is het niet muziek spelen, maar muziek zijn. Ik zie dat ook bij jonge mensen: no escape. Je moet.”

Muziek is gevoel en vaardigheid

Het jonge mens Kuyvenhoven laat via zijn weblog weten hoe het tournee in China verloopt. Hangzhou, Shaoxing, Suzhou, Changsha, Qingdao, Beijing. Zes concerten in twee weken. Laatste regel uit het laatste bericht van Kuyvenhoven in Beijing luidt: ‘Ook al ben je aan de andere kant van de wereld, achter het klavier voelt het als thuis.’

Thuis in Enschede, op de bank in de woonkamer. “Achter de vleugel kan ik alles maken wat ik wil, elke klank. Ik kan niet anders dan piano spelen. Ik weet niet beter.” De bevlogen pianist probeert de essentie van muziek maken te omschrijven. “Muziek haal ik vanuit het meest diepe van mezelf. Muziek ontstaat uit stilte. Het moet heel stil in mezelf zijn om muziek te kunnen horen. Met behulp van klanken vertel ik een boodschap vanuit een overtuiging. Ik kan alleen maar eerlijk zijn. Zonder me te verschuilen achter snelle loopjes. Natuurlijk, techniek is onontbeerlijk, ik ben nooit tevreden en morgen moet het beter.” Als dirigent acht Van Zweden techniekbeheersing en voorbereiding vanzelfsprekend. “Honderdtien procent voorbereiden om 90% te kunnen presteren. Je moet technische overmacht hebben om je gevoel de vrije loop te kunnen laten. Maar er is nog iets anders: weten wat je wilt horen en dat overbrengen.”

Over inspiratie en fascinatie

Een compositie vertolken is kunst met een grote K. Inspiratie is een mysterieus fenomeen dat kunstenaars zowel tot geluk als tot wanhoop drijft. Volgens Kuyvenhoven ligt het voor het oprapen. “Inspiratie haal ik uit de wereld om me heen. Ik ben altijd bezig met observeren, nadenken en analyseren. Maar inspiratie komt ook voort uit liefde.”

Zelfs na dertig jaar blijft Van Zweden door zijn onverzadigbare nieuwsgierigheid gefascineerd door de muziek. “Het allerbelangrijkste is dat je bereid bent iedere ochtend op te staan en te weten dat er iets te ontdekken valt, dat je iets ontdekken wilt. Altijd leerling ten opzichte van deze grote componisten willen zijn. Dat gaat nooit vervelen. Het grote gevaar in ons vak is de routine, als je niets meer ontdekt dan is het afgelopen.”

Hij voert een druk leven met veel concerten. Tot 2009 is hij ‘volgeboekt’ met concertseries en tournees in binnen- en buitenland. Kuyvenhoven wil graag weten hoe je ‘fris’ blijft na hetzelfde concert tien keer te hebben gespeeld. “Geen enkele avond of concert is hetzelfde. Nooit zorgen over maken. De vraag is eerder ‘Hoe blijf ik geïnspireerd?’ Dat is moeilijk omdat muziek spelen is iets geven, je geeft alles, je hart en ziel. Je moet er mee leren leven dat je niet altijd even geïnspireerd kunt zijn, maar het publiek mag daar nooit de dupe van zijn.”

De weg naar succes

Het is moeilijk te zeggen of het de routine of misschien toch het succes is dat de muziek, aanvankelijk zo eerlijk en puur, het meest bedreigend is. Van Zweden drukt het diplomatiek uit. “Muziek wordt ook als een commercieel middel gebruikt. Maar muziek an sich heeft daar niets mee te maken. Natuurlijk wil een orkest blijven bestaan en daarom is het wel zo prettig als er genoeg mensen in de zaal zitten die de muziek kunnen horen en een budget is waardoor het orkest kan blijven bestaan.”

Een jong talent denkt daar blijkbaar niet anders over maar is ook niet vies van roem en geld. “Muziek staat los van ijdelheid, maar na afloop hoor je graag applaus. Een concert geven is heel dubbel, aan de ene kant doe je het voor jezelf maar aan de andere kant wil je ook dat mensen luisteren en hoop je dat ze het mooi vinden wat je doet. Natuurlijk lijkt het me ook leuk om heel beroemd te zijn en veel geld te verdienen.”

De jonge pianist weet het inmiddels ook: je kunt nog zo talentvol, virtuoos en betoverend spelen, maar waar haal je de ambitie en energie vandaan om dit de rest van je leven vol te kunnen houden? Wanneer geeft succes een voldaan gevoel? Jaap van Zweden zegt het zo: “In gelukkig zijn zit het woord lukken. Hoe kan ik een symfonieorkest zo sturen dat het lukt. Je moet relatie hebben met hetgeen je dagelijks doet. Het moet mensen aanspreken. Constant het beste eruit halen. Het gevolg is muziek.”